Ik heb met zeer veel interesse gekeken naar de verhoren rond de toeslagenaffaire. Natuurlijk is het zeer pijnlijk voor alle getroffenen om te horen hoe zij slachtoffer zijn geworden van een organisatie die aan de schaamte voorbij ging. Er is ook een systemisch perspectief. Dat is de reden voor de artikel
Met name wil ik hier het verhoor van de heer Uijlenbroek onder de aandacht brengen.
Als begeleider van (organisatie)opstellingen trok hij mijn aandacht. Hij schetst zo’n helder beeld, in ambtelijke taal, over hetgeen in het systemisch werkveld al heel lang wordt gezien.
Loyaliteit in systemen
Hij vroeg de leden van de commissie aandacht te geven aan het fenomeen dat ambtenaren uit loyaliteit aan hun “bewindspersoon” soms voorbij kunnen gaan aan hun persoonlijk geweten.
Vanuit systemisch perspectief heb ik hier drie kanttekeningen bij.
- In opstellingen zien we vaak dat individuen zo loyaal kunnen zijn, aan bijvoorbeeld ouders, dat zij zichzelf daaraan ondergeschikt hebben gemaakt. Datzelfde zien we in organisaties terug.
- Ook zien we dat individuen soms “in dienst genomen” lijken te zijn door het systeemgeweten, ten einde het systeem in stand te houden.
- Ook zien we in opstellingen rond openbaar bestuur met zeer grote regelmatigheid dat individuele medewerkers, of groepen medewerkers zich tegen het systeem lijken te keren, omdat zij bijvoorbeeld, vaak onbewust, gebonden zijn aan bewegingen en opvattingen in de samenleving.
In- en uitsluiten
Hoewel dit laatste element niet zozeer aandacht kreeg in zijn verhoor, zijn er mensen binnen de belastingdienst die hebben gezegd: “Dit kan toch niet waar zijn”. Overigens memoreerde hij wel dat, als je zoiets hardop uitspreekt, “je geen vrienden maakt”. Een voorbeeld van hoe mensen worden ingesloten en buitengesloten als ze geen deel uitmaken van het “eigen” groepje. Dit verklaart ook het gegeven dat “klokkenluiders veelal niet gehoord worden of nog erger, uit het systeem worden verwijderd.
Conflicten in organisaties zijn oplossingen van het systeem
Het meest interessante, vanuit systemisch perspectief, was wel zijn opmerking dat de toeslagenaffaire slechts een incident is en feitelijk niet het probleem is. Het is een symptoom. Merkbaar werd het ongemak van de leden van de commissie, die deel uitmaken van het systeem. Het was immers de aanval op het systeem.
Hetzelfde beeld herkennen begeleiders van organisatieopstellingen. Conflicten in organisaties zijn niet zelden slechts de symptomen van hetgeen er daadwerkelijk binnen het systeem aan de hand is. Conflicten en misstanden lijken vaak veel meer “oplossingen van het systeem” te zijn voor de dieper liggende verstoringen. Als “rechtstatelijkheid” een leidend principe is voor de organisatie, waarmee delen van de organisatie niet meer verbonden zijn, kan haast niet anders of deze verstoring gaat zich uiten.
Ik vraag mij af of de politiek, als deel van het systeem, in staat is vanuit de bestemming en leidende principes van dit overheidsonderdeel de balans te herstellen. In opstellingen zien we al dat de klassieke oplossing van het iemand de schuld geven en het management gedeeltelijk vervangen, bijna nooit invloed heeft op het herstel van de balans in een systeem.
Het feitelijke gedrag van de politiek in de huidige samenleving doet een mens zich wel afvragen in hoeverre politici zelf nog verbonden zijn met de leidende principes van de overheid of de burgers die zij representeren.
Het is niet hun opdracht, maar zou het niet geweldig zijn als door de commissie in een openbare zitting de systemische werkelijkheid zichtbaar zou worden gemaakt? Een organisatieopstelling rond het symptoom. Ik bied mij op voorhand aan als representant.